DOĞAL TEHLİKELERDEN KAYNAKLANAN ÇEVRE SORUNLARI: VOLKANİZMA

Akıcı ve sıcak olan magmanın, levhaların hareketinden dolayı yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir.

Volkanik faaliyetler oluştukları yere göre ikiye ayrılır.

• Derinlik Volkanizması
• Yüzey Volkanizması

Bazı durumlarda magma yeryüzüne doğru yükselir ancak yüzeye ulaşamaz. Bu durumda yer altında soğuyarak katılaşır. Magmanın yerkabuğunun içine sokularak yavaş yavaş soğumasına derinlik volkanizması denir. Yerkabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan magma, yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşarak batolit, dayk, lakolit, sill gibi şekiller oluşturur.

Magmanın kırıklar boyunca yüzeye ulaşması durumuna yüzeysel volkanizma denir. Yüzeysel volkanizmada lav akıntısı ve volkanik patlamalar meydana gelirken volkan tüfü, lapilli ve volkan bombası gibi malzemeler de yeryüzüne çıkar.

 Yüzey volkanizması sonucu oluşan yeryüzü şekillerine kaldera, krater, maar ve volkan konileri örnek verilebilir.

VOLKAN ŞEKİLLERİ

Yerkürenin derinliklerinde bulunan magma, yer kabuğundaki kırık ve çatlaklardan yüzeye çıkarak o alanı şekillendirir. Volkanların püskürttüğü malzemeler ve çıkan lavlar akış özelliklerine bağlı olarak çeşitli volkan şekilleri ortaya çıkar.

1.    Kalkan Volkanlar: Doğadaki en büyük volkanlardır. Tabanlarının çapı genellikle 5 kilometreden fazladır. Yamaçları ise hafif eğimlidir. Ülkemizde ise kalkan volkana örnek Karacadağ'dır.

2.    Stratovolkanlar (Tabakalı): Yüksek ve dik yamaçlara sahip koni biçimli volkanlardır. Patlama sonucu açığa çıkan malzemelerin ve lav akıntılarının üst üste birikmesiyle oluşurlar.

3.    Piroklastik (Kül) Volkanlar: Patlama sırasında yeryüzüne püskürtülen volkan külü, volkan kumu, lapilli, volkan bombası gibi çeşitli boyuttaki, katı maddelerin volkan bacasının çevresine üst üstte yığılmaları ile oluşmuş volkanlardır.

PÜSKÜRME TİPLERİNE GÖRE VOLKANLAR

1.    PLİNİEN TİPİ PÜSKÜRME: Canlılar için en tehlikeli olan volkanik patlama tipidir. Patlamanın şiddeti ile açığa çıkan yoğun kül bulutu atmosferde 40 kilometre yüksekliği aşabilir. Plinien tipi volkanik aktivitelerin en tipik özelliği yoğun kül ve gaz çıkışıdır.

2.    VOLKANİEN TİPİ PÜSKÜRME: Akıcılığı az, nötr bileşime sahip magmanın suya doyması ile birlikte şiddetli patlama oluşturan volkanlardır. Volkanik bulut atmosferde çok fazla yükselmez. Bu tip volkanların etrafında yoğun volkanik döküntü kayaçları bulunur.

3.    PELE TİPİ PÜSKÜRME: Pele tipi püskürmelerde magmanın su içeriği Plinien ve Volkanien tipi püskürmeleri oluşturan magmalara göre daha azdır ve bol miktarda gaz, kül ve lav açığa çıkar. Bu karışımın yoğun olması atmosferde dikey olarak yükselmesine engel olur. Püsküren malzeme çoğunlukla volkanın yamacı boyunca aşağı doğru akar.

4.    STROMBOLİ TİPİ PÜSKÜRME: Bu tip volkanlar orta şiddette ve periyodik olarak püskürür. Püskürmeleri ya kızgın lavların kraterden yamaç boyunca akması şeklinde ya da iri volkanik malzemenin havaya fırlatılması şeklindedir.

5.    HAWAİİ TİPİ PÜSKÜRME: Oldukça sakin, akıcılığı yüksek bazik bileşimli magmaların oluşturduğu volkanlarda görülür. Volkanik bacalardan çıkan lavlar kilometrelerce mesafe kat edebilir.

6.    İZLANDA TİPİ PÜSKÜRME: Hawaii tipine benzer. Hawaii tipinden farkı, bazik bileşimli magmanın çizgisel yarıklar boyunca dışarı çıkmasıdır. İzlanda tipi püskürme bazalt platolarının ve kalkan şekilli volkanların oluşumunda etkilidir.

 

VOLKANİK TEHLİKELER

Lav akışları aşırı derecede sıcak olduğu için – 1.000-2.000 ° C arasında – ciddi yanıklara neden olabilir ve genellikle bitki örtüsünü ve yapıları yakabilir. Bir havalandırma deliğinden akan lav, aynı zamanda, yanan her şeyi ezebilecek veya gömebilecek muazzam miktarda basınç yaratır.

Atmosfere enjekte edilen piroklastik malzemenin küresel ve yerel sonuçları olabilir. Bir patlama bulutunun hacmi yeterince büyük olduğunda ve bulut rüzgârla yeterince uzağa yayıldığında, piroklastik malzeme aslında güneş ışığını engelleyebilir ve Dünya yüzeyinin geçici olarak soğumasına neden olabilir. 1815’te Tambora Dağı’nın patlamasının ardından, o kadar çok piroklastik malzeme Dünya atmosferine ulaştı ve orada kaldı ki, küresel sıcaklıklar ortalama 0,5 ° C düştü. Bu, dünya çapında aşırı hava olaylarına neden oldu ve 1816’nın ‘Yaz Olmadan Yıl’ olarak bilinmesine yol açtı.

    Laharlar diğer volkanik tehlikeler kadar hızlı veya sıcak değildir, ancak son derece yıkıcıdırlar. Bir laharın yolundan çıkamayanlar ya süpürülür ya da gömülür.

Şuheda KÖKSAL