BİR ÇEVRE FELAKETİ : TSUNAMİ

Tsunami Nedir ?

     Tsunamiler, deniz veya okyanus tabanlarında oluşan tektonik  olaylar veya denize yakın bir yerde meydana gelen tektonik olaylar ile ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. Tsunami sözcüğü, 1896 yılında Japonya’daki “Büyük Meiji Tsunamisi” afetinde yaklaşık 22.000 kişinin ölümüne neden olmasından sonra bütün dünya tarafından sözcük olarak tanınmış ve ortak olarak kullanılmıştır.

Tsunamilerin Oluşumu

     Deniz veya okyanus diplerinde meydana gelen depremler sırasında suyun dibinde bazı bölümler aniden harekete geçer ve su havzasının hacmi değişir. Büyük su kütlelerinin hareketiyle okyanus üzerinde özel dalgalar oluşur. Bu dalgaların oluşumuyla birlikte sular önce kıyılardan geri çekilir, sonra yeniden karaya doğru ilerler.

 Tsunamilerin Özellikleri

• Tsunamiler genellikle ilk oluştuklarında tek bir dalgadır. Kısa süre içerisinde dört veya beş dalgaya bölünerek kıyılara doğru hareket ederler. En önde giden dalga ‘’centilmen dalga’’ olarak tanımlanır. Dalgaların ilki ve sonuncusu zayıftır en çok ikinci ve üçüncü dalgalar kuvvetli enerjiye sahip olmaktadır ve en yıkıcı etkiye sahip olan dalgalar da yine ikinci ve üçüncü dalgalardır. Tsunami; derin sularda hızlı, sığ sularda yavaş hareket eder. (Örneğin, Pasifik Okyanusunda derinliği 7.000 metreyi bulan kesimlerde, bir tsunaminin yayılma hızı saatte 900 km’yi bulabilmektedir. Bu hız değeri normal bir okyanus dalgasının hızından neredeyse 10 kat daha fazladır. Tsunamilerde dalga uzunluğu 200 km’ye kadar çıkabilirken, normalde okyanus dalgaları ortalama 100 m dalga uzunluğunda olurlar.)
• Tsunaminin periyodu oldukça büyüktür. (20-30 dakika) Dalgaların açık denizlerde yanal eğimleri azdır işte bu nedenle gemiler tarafından hissedilmezler. Fakat kıyıya doğru hasarı ve genliği büyür. Tsunaminin genliğinin büyümesi kıyı şekillerine bağlıdır. Japonya kıyıları kıyı şekli itibariyle sıklıkla tsunamilerin etkisinde kalmaktadır.
• Tsunami; volkanik patlamalar, depremler ve diğer afetlerin etkisiyle oluşmaktadır. Tsunamiye neden olan herhangi bir depreme ‘’tsunamijenik deprem’’ denir.
• Tsunaminin derecesi deprem sonucu tetiklenen yüksek enerjili dalgaların yoğunluğuna, insan yerleşmelerinin yoğunluğuna ve yerel kıyı topoğrafyasına bağlı olarak değişmektedir. Tsunamiyi oluşturan depremin Richter ölçeğine göre 6,5’in üzerinde olması gerekmektedir.
• Bir tsunami dalgasının en bilinen özellikleri: su basması, dalga yükselmesi ve suyun geri çekilmesidir.

Tsunamilerin Dağılışı

     Geçmişten günümüze dünyada tespit edilen tsunamilerin büyük bir çoğunluğu deniz altındaki zeminin kayması sonucu oluşmuştur. İşte bu nedenden ötürü tsunamiler daha çok dalma-batma zonlarının, aktif fayların ve volkanların bulunduğu deniz veya okyanuslarda görülür. Büyük okyanus kıyıları yani ateş çemberi kuşağı tsunaminin en sık görüldüğü yerlerdir.

     19. yüzyılın ortalarından itibaren günümüze kadar yerel, bölgesel ve dünya genelinde oluşmuş tsunamilerin deniz ve okyanuslara göre dağılımında Büyük Okyanus %59 ile ilk sıradadır. %25 ile Akdeniz (Karadeniz de dâhil), %12 ile Atlas Okyanusu (Baltık ve Kuzey Denizi dâhil) ve %4’ü ile Hint Okyanusu takip eder. Pasifikte her yıl en az bir tsunami olayı meydana gelmektedir (Carmichael ve Bradford, 2007).

Yakın Zamanda Meydana Gelmiş Tsunamiler

 

Papua Yeni Gine ve Tsunami

     1998 yılında Papua Yeni Gine’de 7.1 büyüklüğünde meydana gelen deprem bir denizaltı heyelanını tetiklemiş, bu heyelan sonucunda oluşan tsunami dalgaları 2100 insanın ölümüne neden olmuştur.

Sumatra (Endonezya) Depremi ve Tsunamisi

     2004 yılında Sumatra’da (Endonezya) oluşan 9,1 büyüklüğündeki deprem insanlık tarihinin en korkunç tsunami felaketlerinden birini yaratmıştır. 26 Aralık 2004 tarihinde Güneydoğu Asya’da, Sumatra adasının kuzeybatısında meydana gelen deprem sonucu oluşan tsunami dalgaları Endonezya, Tayland, Malezya, Hindistan, Sri Lanka, Myanmar, Bangladeş ve Maldivler’i etkilemiş 300 bine yakın can kaybına neden olmuştur. Bu deprem yakın zamanın ve yüzyılımızın en ölümcül depremi olarak bilinmektedir. Bu afetin adı Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada ve Dünya basınında “Asya Tsunamisi” olarak adlanırken İngiltere’de o günkü spor faaliyetinden dolayı “Boks Günü Tsunamisi” olarak adlanır.

Tohoko (Japonya) Depremi ve Tsunamisi

Diğer bir tsunami olayı ise 11 Mart 2011 tarihinde Tohoko (Japonya) depremi sonucunda oluşmuştur. Depremin büyüklüğü 9.0 büyüklüğündedir. Deprem sonucu tetiklenen tsunami Japonya’nın tüm pasifik kıyısı boyunca; Taro, Miyako, Yamada, Kamaishi, Rikuzentakata, Kesennuma ve Ofunato’da büyük hasarlara yol açtı. Yaşanan felaket Japonlar tarafından ‘’Büyük Doğu Japonya Afeti ‘’ olarak adlandırılmıştır. Deprem ve tsunami sonucunda 15.800 kişi hayatını kaybetmiş, 230.000 kişi evsiz kalmıştır. Aynı zamanda bu felaket ekonomik kayıp bakımından dünya tarihinde doğal afet kaynaklı en büyük zararlara neden olmuştur. Zararın 300 milyar dolar olduğu bildirilmiştir.

      Sadece bahsedilen bu üç tsunami olayı bile tsunaminin ne derece büyük bir çevre sorunu olduğunu kanıtlar niteliktedir. Yarattığı maddi, manevi yıkımlar ile birlikte tsunamiler engellenemese de tsunamiye karşı alınabilecek önlemler sayesinde yıkıcı sonuçlar azaltılabilmektedir.

Tsunamiye Karşı Alınabilecek Önlemler

     Bu önlemlerden en önemlisi özellikle Japonya tarafından yıllardır kullanılmakta olan tsunami erken uyarı sistemidir. Tsunami erken uyarı sistemi, tsunami dalgalarını algılayan, can ve mal kaybını önlemek için uyarılar veren bir sistemdir. Bu sistem tsunami dalgalarını algılamak için sensörlerden oluşan bir ağ ve kıyı bölgelerinden kaçışa izin veren güncel uyarılar yayınlayan iletişim alt yapısından oluşan aynı derecede önemli iki bileşenden meydana gelir. Japonya, Pasifik’te ve dünya çapında en büyük tsunami uyarı sistemlerinden birini geliştirmiştir.

Tsunamiye karşı alınabilecek diğer önlemler ise şu şekildedir:

•       Alçak düzlük alanlarda gelişme planlamalarında potensiyel tsunami etkisi dikkate alınmalıdır. Bu da buradaki cadde, sokak ve binaların kıyıya paralel şekilde değil tsunami etkisini azaltacak şekilde kıyıya dik olarak planlanmasında fayda vardır.
•       Özellikle kıyı alanlara iyi kök salan ağaçların dikilmesi tsunaminin ve beraberinde getirdiği enkazın etkisinin kısmen azalmasına neden olacaktır. Ayrıca yerleşmelerin önünde iyi güçlendirilmiş beton blokların inşa edilmesi tsunaminin ilk dalga etkisinin azalmasına ve daha fazla tahliye zamanın kazanılmasına imkan sağlar.
•         Tsunami dalgaları tek bir dalga değildir. Dört veya beş dalgadan oluşurlar. İlk dalga centilmen dalgadır felaketin habercisidir. Gelen ikinci ve üçüncü dalgalar en etkili olanlardır. Bu yüzden deniz çekildiği an merakla kıyıya gidip olan biteni seyretmek can kaybına neden olur.

Emre ŞAHİN